നീതിനിഷേധത്തിന്റെ സ്ഥിതിവിവരക്കണക്കുകൾ

ഇന്ത്യയിലെ വിവിധ കോടതികളിലായി കോടിക്കണക്കിനു കേസുകളാണ് കെട്ടിക്കിടക്കുന്നത്. ജുഡീഷ്യൽ ഓഫീസർമാരുടെ തസ്തികകൾ 10 മുതൽ 40 ശതമാനം വരെ ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുന്നു.

ഒരു കേസ് തീർപ്പാക്കാൻ എണ്ണൂറ് മുതൽ ആയിരം ദിവസങ്ങൾ വരെ എടുക്കുന്ന ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികളാണ് രാജ്യത്തുള്ളത്. കാര്യങ്ങൾ ഇങ്ങനെയൊക്കെ ആയിരിക്കുമ്പോഴും കൊളോണിയൽ കാലത്തെ ‘അവധി ആചാരങ്ങൾ’ തുടരുകയും ചെയ്യുന്നു.

ഭരണഘടനാ ദിനത്തിൽ കോടതികളെ കുറിച്ച് ഒരു വിശകലനം.

സെപ്റ്റംബർ 2025. ഡൽഹി ഹൈക്കോടതി ജെ എൻ യു വിലെ വിദ്യാർത്ഥി നേതാക്കളായിരുന്ന ഉമർ ഖാലിദിന്റെയും ഷർജീൽ ഇമാമിന്റെയും ജാമ്യാപേക്ഷ ഒരിക്കൽ കൂടി തള്ളുന്നു. 2020 ഫെബ്രുവരിയിൽ നടന്ന ഡൽഹി കലാപം, “മുൻകൂട്ടി ആസൂത്രണം ചെയ്ത്, കൃത്യമായി നടപ്പിലാക്കിയ ഗൂഡലോചനയാണ്” എന്ന് നിരീക്ഷിച്ചു കൊണ്ടായിരുന്നു ഉമർ അടക്കം ഒൻപത് പേർക്ക് കോടതി ജാമ്യം നിഷേധിച്ചത്. 

അഞ്ചു വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് ഒരു സെപ്തംബറിലായിരുന്നു ഉമർ ഖാലിദ് അറസ്റ്റിലായത്. 53 പേർ കൊല്ലപ്പെട്ട ഡൽഹി കലാപത്തിന്റെ ഗൂഢാലോചനയിൽ പങ്കെടുത്തു എന്നാരോപിച്ചാണ് ഉമർ ഖാലിദിനെ അറസ്റ്റ് ചെയ്തത്. വിവാദമായ പൗരത്വ ഭേദഗതി ബില്ലിനെതിരെ രാജ്യമൊട്ടാകെ വലിയ പ്രതിഷേധങ്ങൾ ആളിക്കത്തുന്നതിനിടെയായിരുന്നു കലാപം. 

അഞ്ചു വർഷങ്ങൾക്കിടെ സെഷൻസ് കോടതിയും ഹൈക്കോടതിയും നിരവധി തവണയാണ് ഉമറിന്റെ ജാമ്യാപേക്ഷ തള്ളിയത്. നിയമവിരുദ്ധ പ്രവർത്തന നിരോധന നിയമം – അൺലോഫുൾ ആക്റ്റിവിറ്റീസ് (പ്രിവെൻഷൻ) ആക്റ്റ് (യു എ പി എ)യുടെ സെക്ഷൻ 16 (ഭീകരവാദ പ്രവർത്തനത്തിന് വധ ശിക്ഷ നിർദ്ദേശിക്കുന്ന വകുപ്പ്) അടക്കമുള്ള വകുപ്പുകളാണ് ഉമറിന്റെയും മറ്റ് കുറ്റാരോപിതരുടെയും മേൽ ചുമത്തിയിട്ടുള്ളത്.

ഇക്കഴിഞ്ഞ ഒക്ടോബർ 31നാണ് 2020 ഡൽഹി കലാപത്തിലെ  ഗൂഢാലോചനയെ സംബന്ധിച്ച കേസിന്റെ വിചാരണ തുടങ്ങുന്നത്.

വിചാരണ പോലും തുടങ്ങാത്ത കേസിന്റെ ഭാഗമായി ഒരു ഇന്ത്യൻ പൗരന് ജയിലിനുള്ളിൽ കഴിയേണ്ടി വന്നത് അഞ്ചു വർഷങ്ങളാണ്.

ഉമർ ഖാലിദിന്റെ കേസ് വ്യത്യസ്തമായിരിക്കാം. രാഷ്ട്രീയമായ ലക്ഷ്യങ്ങൾ ഈ മെല്ലെപ്പോക്കിന് പിറകിലുണ്ടെന്ന വാദം ശക്തമാണ്. എന്നാൽ ഒരു സാധാരണ ഇന്ത്യൻ പൗരന്, നിർണായകമായ ഒരു ജീവിത  പ്രശ്നവുമായി കോടതിയെ സമീപിക്കുമ്പോൾ  പരിഹാരമുണ്ടാകാൻ  എത്ര സമയമെടുക്കാം?  ഒരു വർഷം? രണ്ടു വർഷം? അതോ പത്ത് വർഷമോ ? കോടതി വ്യവഹാരങ്ങളിൽ കുരുങ്ങി, ജീവിതംതന്നെ തീർന്നു പോയ ലക്ഷക്കണക്കിന് മനുഷ്യരുടെ നാടാണ് ഇന്ത്യ. 

ദേശീയ തലത്തിലെ ഔദ്യോഗിക ഡാറ്റയനുസരിച്ച്, ഒരു വർഷത്തേക്കാൾ പഴക്കമുള്ള മൂന്നു കോടിയിലധികം കേസുകളാണ് രാജ്യത്തെ കോടതികളിൽ കെട്ടി കിടക്കുന്നത്.

‘തീർപ്പില്ലാതെ’…

നാഷണൽ ജുഡീഷ്യൽ ഗ്രിഡിന്റെ 2025 നവംബർ 25ലെ ഡാറ്റ പ്രകാരം, 90,379 കേസുകളാണ് സുപ്രീം കോടതിയിൽ മാത്രം കെട്ടിക്കിടക്കുന്നത്. സംസ്ഥാനങ്ങളിലെ ഹൈക്കോടതികളിൽ ഇത് 63,79,766 കേസുകളും ജില്ലാ കോടതികളിൽ 4,78,19,958 കേസുകളുമാണ്. ഇതിൽ തന്നെ, സുപ്രീം കോടതിയിലെയും ജില്ലാ കോടതികളിലെയും അറുപത് ശതമാനത്തിലധികം കേസുകളും ഒരു വർഷത്തിൽ കൂടുതൽ പഴക്കമുള്ളതാണ്. ഹൈക്കോടതികളിൽ ഏകദേശം എഴുപത് ശതമാനവും ഒരു വർഷത്തിൽ കൂടുതൽ പഴക്കമുള്ള കേസുകളാണ്.

 സുപ്രീം കോടതിയിലെ പെന്റിങ് കേസുകൾ

 

ജില്ലാ കോടതികളിലെ പെന്റിങ് കേസുകൾ 

(സ്രോതസ്സ് : നാഷണൽ ജുഡീഷ്യൽ ഡാറ്റ ഗ്രിഡ്)  

സുപ്രീം കോടതിയിൽ കെട്ടിക്കിടക്കുന്ന കേസുകളിൽ, ക്രിമിനൽ കേസുകൾ  21 ശതമാനമാണ്. ഹൈക്കോടതികളിൽ ഇത് 29 ശതമാനവും. ജില്ലാ കോടതികളിലാകട്ടെ, കെട്ടിക്കിടക്കുന്ന കേസുകളിൽ  76  ശതമാനമാണ് ക്രിമിനൽ കേസുകൾ. 

സുപ്രീം കോടതിയിലെ ഈ വർഷത്തെ തീർപ്പാക്കൽ നിരക്ക് (disposal rate) 87.87 ശതമാനമാണ്. ഹൈക്കോടതികളിൽ ഈ വർഷം മാത്രം ഇരുപത്തി രണ്ട് ലക്ഷത്തിലധികം കേസുകൾ പുതുതായി ഉണ്ടായിട്ടുണ്ട്. അതേ സമയം, ഇരുപത്തൊന്ന് ലക്ഷത്തോളം കേസുകൾ തീർപ്പാവുകയും ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.

കീഴ്‌ക്കോടതികളെ അപേക്ഷിച്ച് ഹൈക്കോടതിയുടെ തീർപ്പാക്കൽ നിരക്ക് ആശ്വാസകരമാണ്. തൊണ്ണൂറ് ശതമാനത്തിലധികമാണ് ഹൈക്കോടതികളിലെ ഈ വർഷത്തെ നിരക്ക്.

മനുഷ്യായുസ്സിന്റെ പകുതിയിലേറെ വ്യവഹാരങ്ങളിൽ തീരുമ്പോൾ 

2006 ജൂലൈ 11ന്, മുംബൈയിലെ സബർബൻ ട്രെയിനുകളിലുണ്ടായ ഏഴു ബോംബ് സ്ഫോടനങ്ങളിൽ 187 മനുഷ്യർ മരിക്കുകയും എണ്ണൂറിലധികം പേർക്ക് പരിക്കേൽക്കുകയും ചെയ്തു. 2015ൽ, മഹാരാഷ്ട്രയിലെ പ്രത്യേക MCOCA (Maharashtra Control of Organised Crime Act) കോടതി കുറ്റാരോപിതരായ അഞ്ചു പേരെ വധശിക്ഷയ്ക്കും ഏഴു പേരെ ജീവപര്യന്തം തടവിനും വിധിച്ചു. മുംബൈയിലെ പശ്ചിമ റെയിൽവേ ലോക്കൽ ലൈനുകളിൽ ഗൂഢാലോചന നടത്തി ബോംബ് സ്ഫോടനം നടത്തിയെന്നാരോപിച്ചായിരുന്നു വിധി.

പിന്നെയും ഒരു പതിറ്റാണ്ടിനപ്പുറം, 2025 ജൂലൈ മാസത്തിൽ ബോംബെ ഹൈക്കോടതി ഈ വിധി തള്ളി. പ്രോസിക്യൂഷന് സംശയാതീതമായി കേസ് തെളിയിക്കാൻ കഴിഞ്ഞില്ലെന്ന് നിരീക്ഷിച്ചു കൊണ്ട് കുറ്റാരോപിതരായ പന്ത്രണ്ട് പേരെയും കോടതി വെറുതെ വിട്ടു. 

പതിനെട്ട് വർഷങ്ങളാണ് നിരപരാധികളായ കുറച്ച് മനുഷ്യർ ജയിലിൽ നരകിച്ചത്. അവരിലൊരാളായിരുന്ന കമൽ അൻസാരി 2021ൽ ജയിലിൽ വച്ച് മരണപ്പെടുകയും ചെയ്തു. പതിനൊന്നു പേർക്ക് ജീവിതത്തിലെ നീണ്ട രണ്ട് പതിറ്റാണ്ടു കാലമാണ് നഷ്ടപ്പെട്ടത്, ഒരാൾക്ക് സ്വന്തം ജീവൻ തന്നെയും. ആയുസ്സിന്റെ പകുതിയിലേറെ ജയിലിൽ കിടക്കേണ്ടി വന്ന ഈ മനുഷ്യർക്ക് മാത്രമാണോ നീതി നിഷേധിക്കപ്പെട്ടത്? തീർച്ചയായുമല്ല . 

യഥാർത്ഥ കുറ്റവാളികളെ  നിയമത്തിന് മുന്നിൽ കൊണ്ടുവരുന്നതിൽ പ്രോസിക്യൂഷൻ അമ്പേ പരാജയപ്പെട്ടു . മുംബൈ സ്‌ഫോടനത്തിൽ കൊല്ലപ്പെട്ട നിരപരാധികൾക്കും അവരുടെ പ്രിയപ്പെട്ടവർക്കും ഒരിക്കലും നീതി കിട്ടാതെ പോകുകയും ചെയ്തു.

രാജ്യത്തെ ഹൈക്കോടതികളിൽ കെട്ടിക്കിടക്കുന്ന കേസുകളിൽ 22 ശതമാനം, അതായത് 14 ലക്ഷത്തിലധികം കേസുകൾക്ക്‌ പത്തു വർഷത്തിലേറെ പഴക്കമുണ്ട്. ജില്ലാ കോടതികളിൽ 9% കേസുകൾ പത്ത് വർഷം പിന്നിട്ടവയാണ് (42 ലക്ഷം). ഇതിൽ 82 ശതമാനവും ക്രിമിനൽ കേസുകളാണ്. 

ഇന്ത്യൻ കോടതികളിലെ നികത്താത്ത ഒഴിവുകൾ

സംസ്ഥാനങ്ങളിലെ വിവിധ ജില്ലാ – സബ് ഓർഡിനേറ്റ് കോടതികളിൽ നിലവിലുള്ള ജുഡീഷ്യൽ ഓഫീസർമാരുടെ ഒഴിവ്, ആകെ അനുവദിക്കപ്പെട്ട തസ്തികകളുടെ, 10% മുതൽ 40% വരെയാണ്. വിവിധ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും കേന്ദ്ര ഭരണ പ്രദേശങ്ങളിലും മൊത്തം 25,843 ഒഴിവുകളാണ് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യപ്പെട്ടിട്ടുള്ളത്. അതിൽ 21,122 ഒഴിവുകൾ ആണ് ഇതുവരെ നികത്തപ്പെട്ടിട്ടുള്ളത്. ഓഗസ്റ്റ് ഒന്നിന്, കേന്ദ്ര സഹമന്ത്രി മനീഷ് തിവാരി ലോക്സഭയിൽ ഉന്നയിച്ച ചോദ്യത്തിന്  നിയമ നീതി വകുപ്പ് മന്ത്രി അർജുൻ രാം മേഘ്‌വാൾ  നൽകിയ ഉത്തരമാണിത്. ഇന്ത്യയിലെ ജില്ലാ – സബ് ഓർഡിനേറ്റ് കോടതികളിൽ നിലവിൽ 4721 ഒഴിവുകൾ ആണ് നികത്തപ്പെടാതെ കിടക്കുന്നത് എന്നാണ് ഇതിൽ നിന്നും മനസിലാകുന്നത്.

ഏറ്റവും കൂടുതൽ ജനസംഖ്യയുള്ള ഉത്തർ പ്രദേശിൽ ഏകദേശം മൂന്നിലൊന്ന് തസ്തികകൾ ഇപ്പോഴും ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുകയാണ്. നിലവിലുള്ള 3700 ഒഴിവുകളിൽ 2675 എണ്ണമാണ് നികത്തപ്പെട്ടിട്ടുള്ളത്. ഗുജറാത്തിലെ സ്ഥിതി ഇതിലും മോശമാണ്. ഇവിടെ 535 തസ്തികകളിലാണ് ഇപ്പോൾ ന്യായാധിപന്മാരില്ലാത്തത്. 

ജനസംഖ്യയിൽ രണ്ടാം സ്ഥാനത്തുള്ള മഹാരാഷ്ട്രയിൽ,  2190 ജുഡീഷ്യൽ ഓഫീസർമാരാണ് ഉണ്ടാകേണ്ടത്. എന്നാൽ  1940 തസ്തികകളിൽ മാത്രമാണ്  ഇപ്പോൾ നിയമനം നടന്നിട്ടുള്ളത്. ബാക്കി 250 തസ്തികകൾ  ഒഴിഞ്ഞുകിടക്കുകയാണ്. തമിഴ്‌നാട്ടിലും നൂറിലധികം തസ്തികകൾ ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുന്നതായാണ് പട്ടിക വ്യക്തമാക്കുന്നത്. (ലോക്സഭാ രേഖകൾ പ്രകാരം) 

മറ്റ് പല സാമൂഹ്യ സൂചികകളിലെന്ന പോലെ ഇക്കാര്യത്തിലും കേരളത്തിന്റെ നില മെച്ചപ്പെട്ടതാണ്. കേരളത്തിൽ ജുഡീഷ്യൽ ഓഫീസർമാരുടെ 639 പോസ്റ്റുകളാണുള്ളത്. അതിൽ 65 ഒഴിവുകൾ മാത്രമേ നികത്താനുള്ളൂ. (2025 ജൂലൈ 28 വരെയുള്ള കണക്കുകൾ ആണ് ലഭ്യമായിട്ടുള്ളത്). 

ഇന്ത്യയിലെ 18.7 ലക്ഷം ജനങ്ങൾക്ക് ഒരു ഹൈക്കോടതി ജഡ്ജി എന്നതാണ് നിലവിലെ അനുപാതം. ഇന്ത്യയിലെ എട്ട് ഹൈക്കോടതികളിൽ മാത്രമാണ് ഈ അനുപാതം പത്തു ലക്ഷത്തിൽ കുറവായിരിക്കുന്നത്. മറ്റു കോടതികളിലെല്ലാം ഇത് 12 ലക്ഷം ( മദ്രാസ് ഹൈക്കോടതി ) മുതൽ 38 ലക്ഷം വരെയാണ് (പാറ്റ്ന ഹൈക്കോടതി). 

(ഇന്ത്യ ജസ്റ്റിസ്‌ റിപ്പോർട്ട്‌ 2025)

ഓരോ ദിവസവും നൂറ്  കണക്കിന് പുതിയ കേസുകൾ കോടതികളിൽ എത്തുകയും  കെട്ടി കിടക്കുന്ന കേസുകൾ പെരുകുകയും ചെയ്യുന്ന സാഹചര്യത്തിൽ, ജഡ്ജിമാരുടെ ഒഴിവുകൾ നികത്തപ്പെടാതിരിക്കുന്നത് നീതി നിഷേധത്തിന്റെ ആഴവും വ്യാപ്തിയും കൂട്ടുന്നു. 

കോടതിയുടെ ‘അവധിക്കാലം’

സുപ്രീം കോടതിയുടെ കലണ്ടർ അനുസരിച്ച്, ഈ വർഷം 190 പൂർണ്ണ  പ്രവൃത്തി  ദിനങ്ങളാണ് കോടതിക്കുള്ളത്. 35 ദിവസങ്ങളാണ് ഈ വർഷം ഭാഗികമായി കോടതി അവധിയിലായത് (2025 മുതൽ ‘വേനലവധി’ എന്നത് ‘ഭാഗിക പ്രവർത്തി ദിനങ്ങൾ’ എന്ന് മാറ്റിയിട്ടുണ്ട്). കോവിഡ് കാലത്തൊഴികെ, കഴിഞ്ഞ കുറച്ച് വർഷങ്ങളായി സമാനമായ രീതിയിൽ തന്നെയാണ് സുപ്രീം കോടതിയുടെ  പ്രവൃത്തി ദിനങ്ങൾ. 

ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികൾ ‘ഫാസ്റ്റാണോ’?

ബലാത്സംഗം, കുട്ടികൾക്കെതിരെയുള്ള ലൈംഗിക അതിക്രമം (പോക്‌സോ) തുടങ്ങിയ കേസുകളിൽ വിചാരണ വേഗത്തിലാക്കാൻ സ്ഥാപിച്ച പ്രത്യേക കോടതികളാണ് ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് സ്പെഷ്യൽ കോടതികൾ (എഫ് ടി എസ് സി). നീതിന്യായ മന്ത്രാലയത്തിൻ്റെ (Ministry of Law & Justice) കീഴിൽ നീതിന്യായ വകുപ്പ് (Department of Justice) നടപ്പിലാക്കുന്ന ഒരു കേന്ദ്രാവിഷ്കൃത പദ്ധതിയാണിത്. 2019 ഒക്ടോബറിലാണ് പദ്ധതിയുടെ തുടക്കം.

ആകെ 725 ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികളാണ് രാജ്യത്ത് പ്രവർത്തനക്ഷമമായിട്ടുള്ളത്. ഇതിൽ 392 എണ്ണം പ്രത്യേക പോക്സോ കോടതികളാണ്.

തുടക്കകാലം മുതൽ ഇത് വരെ മുതൽ 5,38,772 കേസുകളാണ് പ്രത്യേക കോടതികളിലേക്ക് എത്തിയത്. ഇതിൽ 3,34,213 കേസുകൾ തീർപ്പാക്കി (disposed). രണ്ടു ലക്ഷത്തിൽ കൂടുതൽ കേസുകൾ ‘ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക്’ കോടതികളിലും കെട്ടിക്കിടക്കുന്നുവെന്ന് സാരം .

ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികളിൽ പോക്സോ കേസുകളുടെ വിചാരണയ്ക്കായി ഏറ്റവുമധികം സമയമെടുക്കുന്ന സംസ്ഥാനം ഡൽഹിയാണ്. ഡൽഹിയിലെ 11 പോക്സോ കോടതികൾ ശരാശരി 1717 ദിവസം എടുത്താണ് ഒരു കേസ് പൂർത്തിയാക്കുന്നതെന്നാണ് കണക്ക്.

74 പ്രത്യേക പോക്സോ കോടതികളുള്ള ഉത്തർ പ്രദേശിൽ 1116 ദിവസങ്ങളാണ് ഒരു കേസ് തീരാൻ എടുക്കുന്ന ശരാശരി  സമയം. ബലാത്സംഗകേസുകൾ തീർപ്പാക്കാൻ 606 ദിവസങ്ങളാണ് യു പിയിലെ ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികളെടുക്കുന്നത്. ബീഹാർ, ഗുജറാത്ത്‌ തുടങ്ങിയ വലിയ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് കോടതികളിൽ കേസ് തീർപ്പാക്കാൻ 800 മുതൽ ആയിരം വരെ ദിവസങ്ങൾ എടുക്കുന്നുണ്ട് എന്ന് കണക്കുകൾ വ്യക്തമാക്കുന്നു.

(30.06.2025ലെ ലോക്സഭാ രേഖകൾ പ്രകാരം)

ചേമ്പറുകളിലെ ‘സാമൂഹ്യനീതി’  

2025 ഓഗസ്റ്റ് ഒന്നിന് , പ്രതിപക്ഷ നേതാവ് രാഹുൽ ഗാന്ധി സുപ്രധാനമായ ഒരു ചോദ്യം ലോക് സഭയിൽ ഉന്നയിച്ചു. രാജ്യത്തെ ഉന്നത നീതിപീഠങ്ങളിലെ സാമുദായിക, ലിംഗപ്രാതിനിധ്യത്തെ കുറിച്ചുള്ളതായിരുന്നു അത്. 

സംസ്ഥാനങ്ങളിൽ 2018 മുതൽ നിയമിതരായ 753 ഹൈക്കോടതി ജഡ്ജിമാരിൽ, 24 പേർ മാത്രമാണ് പട്ടിക ജാതി വിഭാഗത്തെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നത്. 17 പേർ പട്ടിക വർഗത്തിൽ നിന്നും 93 പേർ ഒ ബി സി വിഭാഗത്തിൽ നിന്നും 42 പേർ ന്യൂനപക്ഷ വിഭാഗങ്ങളിൽ നിന്നുമാണെന്ന് നിയമ മന്ത്രാലയം 2025 ഓഗസ്റ്റ് ഒന്നിന് ലോക്സഭയിൽ നൽകിയ ഉത്തരത്തിൽ വ്യക്തമാണ്. അതായത്, ഈ കാലയളവിൽ നിയമിതരായ ഹൈക്കോടതി  ജഡ്‌ജിമാർ 76 ശതമാനത്തിൽ കൂടുതൽ ജനറൽ വിഭാഗത്തിൽ നിന്നാണ്. 

2014 മുതൽ, സുപ്രീം കോടതിയിൽ ആറ് സ്ത്രീകളും ഹൈക്കോടതികളിൽ 162 സ്ത്രീകളുമാണ് ജഡ്‌ജിമാരായി നിയമിക്കപ്പെട്ടിട്ടുള്ളത്. 2025 മാർച്ചിലെ കണക്കനുസരിച്ച്, സുപ്രീം കോടതിയിൽ രണ്ടും ഹൈക്കോടതികളിൽ 110ഉം സ്ത്രീകൾ നിലവിൽ ജഡ്‌ജിമാരായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു. ജില്ലാ, കീഴ്‌ കോടതികളിലെ,വനിതാ ജുഡീഷ്യൽ ഓഫീസർമാരുടെ എണ്ണം 7852 ആണ്. 

കാവൽ കേന്ദ്രങ്ങൾ

ഇന്ത്യൻ ഭരണഘടനയുടെ കാവലാളായ ജുഡീഷ്യറിയുടെ സമകാലീന അവസ്ഥയാണ് ഈ സ്ഥിതിവിവരക്കണക്കുകകളിൽ തെളിയുന്നത്. അധികാരത്തിന്റെ ഏറ്റവും താഴെത്തട്ടിൽ നിൽക്കുന്ന സാധാരണ മനുഷ്യന്റെ ഒരേയൊരു പ്രതീക്ഷയും അവസാനത്തെ അത്താണിയുമാണ് കോടതി. മെല്ലെപ്പോക്കും, ചുവപ്പ് നാടയിൽ കുരുങ്ങി ഒഴിഞ്ഞു കിടക്കുന്ന ചേമ്പറുകളും, കൊളോണിയൽ കാലത്തെ ‘അവധി ആചാരങ്ങളും ‘ ചേർന്ന് ഇല്ലാതാക്കുന്നത് നീതിയെ കുറിച്ച് മനുഷ്യർക്കുള്ള അവസാനത്തെ പ്രതീക്ഷകളാണ്.